مرقد مطهر امام رضا (ع)

مرقد مطهر هشتمین اختر آسمان امامت و ولایت، حضرت علی ابن موسی بن جعفر, امام رضا (ع)، قبله گاه دل های مومنین، در شهر مشهد مقدس است. علی بن موسی الرضا (ع)، در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری، در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی، به دست مأمون عباسی به شهادت رسید.

کهن‌ترین بخش‌های مرقد مطهر امام رضا (ع)، دیرینگی دهه ۶۱۰ قمری/ دهه ۱۲۳۰م دارد. بسیاری از سازه‌های این حرم شیعه، از صفویان، به ویژه شاه طهماسب، صفوی به جا مانده‌ است. بخشی از حرم امام رضا (ع)، که دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی (ع) است را، روضه منوره می‌خوانند.

وسعت حرم، در طول بازسازی‌های انجام شده در طول سالها، از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته، به مساحت کنونی آن در حدود یک میلیون متر مربع رسیده‌ است؛ که آن را تبدیل به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان کرده‌ است.

تاریخچه مرقد مطهر امام رضا (ع)

حدود ۱۰ سال بعد از مرگ هارون، که مامون وی را در بقعهٔ هارونی در باغی که بعدها به باغ حُمید بن قحبطه معروف شد دفن کرد، علی بن موسی‌الرضا (ع) را در بالای سر هارون در آن بنا به خاک سپردند. مامون برفراز بقعه هارون، گنبد نیم‌کره‌ای شکل بنا نهاده بود. این بارگاه در طول تاریخ بتدریج وسعت یافته و بطور مرتب مرمت شده است.

پس از شهادت امام در توس، نام آنجا به مشهدالرضا تغییر کرد. سلطان محمد خوارزمشاه از کسانی بود که حرم را با مرغوب‌ترین کاشی‌های آن زمان تزیین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند.

طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره‌های مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود که در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب‌های جزئی به آن وارد شد.

دوران تیموریان، از دوره‌های درخشان معماری حرم امام رضا (ع) است. در آن دوران، مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین و معروف‌ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی، در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار، ایوان صحن تیموری، طلاکاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید کردند.

پس از به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، بر شکوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، مناره‌های حرم را بازسازی و طلاکاری کرد و به دستور او خشت‌های کاشی روی گنبد را، به طلا تبدیل کردند. این گنبد با روکش طلا، همان گنبدی است که هم‌اکنون در نمای بیرونی وجود دارد.

علاوه بر این، ایوان امیرعلیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد. از دیگر تحولات حرم در این دوره می‌توان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ایوانهای شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی‌خان اشاره کرد.

در دوران قاجاریه هم به حرم امام رضا (ع) توجه ویژه‌ای شد. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در دوران پهلوی دوم نیز تعمیراتی در حرم انجام شد، اما بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت.

-ضریح

اولین ضریحی که بر روی مزار قرار دادند، از جنس چوب و طلا بود و در زمان شاه تهماسب صفوی نصب شد که بر روی کتیبه‌های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که به دستور شاهرخ میرزا، نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح تا به امروز در حرم نگه‌داری می‌شود.

سومین ضریح، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح، دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان بود و بر روی آن سوره «هل اتی» و «یس» به خط ثلث نوشته شده‌ است. این ضریح، در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی، به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در همان سال، به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.

پنجمین ضریح، پس از برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود.

- مدفن

مدفن (بقعه) علی بن موسی‌الرضا (ع) در بالای سر مدفن هارون، در زیر گنبدخانهٔ بخش مرکزی و اصلی مجموعهٔ آستان قدس واقع شده‌ است.

نخستین سنگ مدفن مربوط به ۵۱۶ ه‍.ق است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب، کلماتی شبیه خط کوفی دیده می‌شود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن، بسیار ارزش دارد. در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم می‌خورد. در ذیل آن نام سازنده سنگ «عبیدالله بن احمد قره» آمده‌ است.

دومین سنگ مدفن، هم‌اکنون بر روی مدفن موجود در سرداب قرار دارد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ است. سومین سنگ مدفن، سنگی از معدن توران‌پشت در نزدیکی یزد است و رنگ سبز چمنی دارد. این سنگ که بر طبقه همکف قرار دارد، هم‌زمان با نصب ضریح پنجم، در سال ۱۳۷۹ در حرم قرار داده‌ شد.

از اوایل قرن ششم ه‍.ق صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشت. این صندوق از جنس چوب اعلا بود و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده بود. این صندوق در سال ۵۰۰ ه‍.ق توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان به حرم امام رضا (ع) هدیه شد.

پس از پوسیده‌شدن صندوق اول، صندوقی از چوب فوفل با روکش و میخ‌های طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ ه‍.ق بر روی مرقد نصب شد. این صندوق، قرن‌ها در سرداب مانده و پوسیده شده‌ بود تا اینکه در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی، آن را بیرون آورده و بست‌های سیاه‌شده‌اش را جلا دادند. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت، صرف خرید املاکی برای وقف به حرم امام رضا نمودند. این صندوق اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز، به‌هزینهٔ حاج حسین حجارباشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده‌ شد. در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته‌ شد و به‌جای آن سنگ مدفن یک متری سبز رنگ را قرار دادند.

-گنبد

در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ هارون و دفن وی در بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به‌اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین در اواخر قرن چهارم ه‍.ق با آسیب به حرم تخریب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال ۴۰۰ ه‍.ق به بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز مدفن اقدام کرد.

وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی به نام شرف‌الدین ابوطاهر قمی بود که ضمن تغییر در روضهٔ منوره و کاشی‌کاری آن اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود که بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌ است که نشان می‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشی‌کار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبهٔ دور گنبد بوده‌اند.

در سال ۹۳۲ ه‍.ق شاه طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشت‌های طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.

در سال ۹۹۷ ه‍.ق در زمان فتنهٔ ازبک‌ها، عبدالمومن خان، ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را به‌غارت برد. پس از این حادثه، شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ ه‍.ق پیاده از اصفهان به مشهد سفر کرد و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ ه‍.ق پایان یافت.

در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشت‌های طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد تعمیر و دوباره طلاکاری شد. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی، خوشنویس آن زمان نوشته شده‌ است. تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه‍.ق را نشان می‌دهد.

در سال ۱۳۳۰ ه‍.ق گنبد توسط روس‌ها به توپ بسته شد که اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است؛ پس از آن نیرالدوله والی خراسان به تعمیر این خرابی‌ها پرداخت. در سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد به پایان رسید. در میانهٔ کتیبهٔ دورادور گنبد، بر لوحه‌ای، سال طلاکاری و تعمیر گنبد سال ۱۴۰۰ ه‍.ق گزارش شده‌ است.

-مناره

در حرم، دو مناره با روکش طلا وجود دارد که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. منارهٔ کنار گنبد به‌صورت منفرد ساخته شده‌ است و سابقهٔ تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن هم‌زمان با بنای گنبد و در اوایل قرن ششم ه‍.ق به صورت تک‌مناره بوده‌ است.

دومین مناره روی ایوان عباسی جای دارد که از آثار دورهٔ نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشی‌کاری و طلاکاری قرینه و همچون منارهٔ کنار گنبد است.

زیر مناره کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان بر آن به‌دست بهاءالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ ه‍.ق نوشته شده‌ است. در کتیبهٔ گلدستهٔ بالای ایوان عباسی معروف به گلدستهٔ نادری نیز، صلوات بر امامان بر خشت‌های زراندود و به خط ثلث نوشته شده‌ است.

-ایوان

حرم امام رضا (ع) دارای چند ایوان است که نمونه‌های قابل توجهی در معماری ایرانی – اسلامی هستند. ایوان جنوبی که به «ایوان طلا» معروف است توسط امیر‌علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، در قرن نهم هجری ساخته شد.

ایوان عباسی، در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته می‌شود. ایوان شرقی یا ایوان نقاره‌خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشکیل شده است.

- مسجد بالاسر

در گذشته پنجرهٔ نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا می‌کرد اما در تابستان ۱۳۷۵ شمسی که مسجد بالاسر توسعه یافت پنجره نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند. صفه شمالی به رواق دارالشُکر مرتبط است. رواق دارالشکر ازسوی دیگر به صحن عتیق راه دارد.

- کتابخانه‌ها

• کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: پس از کشته‌شدن علی بن موسی الرضا مردم جزوات قرآنی را وقف آستان امام می‌کردند که این کتب در مکانی خاص واقع در مسجد بالاسر به نام قرائت‌خانه جمع‌آوری شده‌ بود. با افزایش تعداد موقوفات، این کتابخانه ۶ بار در حرم جابه‌جا شد که به‌ترتیب مسجد بالاسر، بالای کفشداری ۱۰، صحن موزه پهلوی سابق، تالار آینه، در قسمت شرقی موزه و محل فعلی کتابخانه آخرین ساختمان آن است. ساختمان فعلی کتابخانه که احداث آن از سال ۱۳۶۰ آغاز شده‌بود و در سال ۱۳۷۲ پایان یافت در سال ۱۳۷۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

• کتابخانه مسجد گوهرشاد: در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانه‌ای با نام گوهرشاد وجود دارد که براساس معماری حمام گنجعلی‌خان کرمان ساخته شده‌ است. این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی به آن اهدا شد. در سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانه با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در بست شیخ بهایی حرم احداث گردید.

-سقاخانه

از بناهای معروف حرم، سقاخانه‌ای است که هم‌اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار، از سنگ مرمر ساختند. بعدها این سقاخانه بازسازی شد.

- موزه‌های آستان قدس رضوی

اولین موزه در آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ مترمربع در صحن امام خمینی ساخته‌ شد که به مدت ۴۰ سال تنها ساختمان موزهٔ حرم بود.

- سرداب

زمان دقیق به‌وجودآمدن سرداب مشخص نیست، ولی بر اساس شواهد موجود، سرداب پس از محوشدن سنگ قبر هارون در سده هشتم ه‍.ق به‌وجود آمده‌ است. عباس فیض قمی، نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند: «اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته که سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد … و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم ه‍.ق نبوده‌ است.»

در زمان نصب ضریح پنجم، ضریح مرصع فولادی معروف به نگین‌نشان را — که در زیر ضریح چهارم قرار داشت — به سرداب انتقال دادند، به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت. در سال ۱۳۷۹ رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵، مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیرزمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچهٔ ذکرشده که در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مدفن واقع شده‌ است.

- مهمانسرا

این مهمانسرا به‌عنوان یک ادارهٔ مستقل زیرنظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مهمانسرا در اسناد دورهٔ صفویه، افشاریه و اوایل دورهٔ قاجاریه، به‌عنوان مطبخ معموره نام برده شده‌ است. از اوایل دورهٔ ناصری با نام کارخانهٔ مبارکه شناخته و معروف شد و این نام تا آخر دورهٔ قاجار به‌کار می‌رفت. در دورهٔ پهلوی به «مهمان‌خانهٔ حضرتی»، و بعد از انقلاب به «مهمانسرای امام رضا» تغییر نام یافت.

بیش از یکصد سال مطبخ غذای خدمه، معروف به کارخانهٔ خادمی در صحن آزادی واقع بود. در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ساختمان جدید مهمانسرا افتتاح شد. با افتتاح ساختمان جدید، زیربنای مهمانسرا از ۳ هزار و ۸۰۰ مترمربع به ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت.

- نقاره خانه ها

قدیمی‌ترین سند دربارهٔ این مکان مربوط به اوایل قرن دهم هجری است که توسط فضل بن روزبهان خنجی در کتاب مهمان‌نامه بخارا آورده شده‌ است. در زمان صفویه، اسکندر بیگ ترکمان در کتاب عالم‌آرای عباسی در مورد نقاره‌خانه صحبت کرده‌ است. در دوره افشاریه در هنگام تدوین طومار علیشاهی به تشکیلات این مکان توجه خاصی شده‌است.

قدیمی‌ترین سند مربوط به نقاره‌خانه در زمان قاجار مربوط به سال ۱۰۱۲ هجری قمری می‌باشد که با رسمیت یافتن مجموعه آستان قدس رضوی در دوره قاجاریه هم‌زمان است.

معماری و بخش های مختلف مرقد مطهر امام رضا (ع)

حرم مطهر امام رضا (ع) شامل گنبدها، گلدسته ها، نقاره خانه ها، سقاخانه ها، صحن ها، رواق ها، مقبره ها، مساجد، مدارس، تالارها، موزه ها و کتابخانه ها و ... است.

- ورودی‌ و بست ها

حرم امام رضا (ع) دارای چهار ورودی اصلی می باشد که هر کدام از این ورودی ها بسته به خیابان مورد نظر متفاوت است و بعد از هر ورودی به بست مخصوص خود راه دارد.

بست‌ها در حرم امام رضا (ع) فضایی مستطیل شکل هستند که از دو طرف بسته شده اند که پس از عبور از درب ها زائرین را به صحن هدایت می‌کنند.

1. از خیابان امام رضا به دو ورودی اصلی باب الرضا و باب الجواد رسیده و سپس می توان وارد بست امام رضا شد.
2. از خیابان طبرسی به ورودی شیخ طبرسی رسیده و سپس می توان وارد بست شیخ طبرسی شد.
3. از خیابان نواب صفوی به درب ورودی نواب صفوی رسیده و سپس می توان وارد بست حر عاملی شد.
4. از خیابان شیرازی به درب ورودی شیخ طوسی رسیده و سپس می توان وارد بست شیخ طوسی شد.
5. از خیابان‌های فرعی اطراف حرم (بین خیابان نواب صفوی و خیابان امام رضا )، می توان به ورودی کوثر رسید.
6. از خیابان خسروی نو می توان به درب ورودی غدیر رسید.
7. دو ورودی شرقی و غربی نیز زائرین را به درون صحن جامع رضوی هدایت می‌کنند.
8. ورودی شرقی، بین ورودی غدیر و باب الجواد و ورودی غربی، بین ورودی کوثر و باب الرضا قرار دارند.

- صحن ها

بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی است که در جنوب حرم قرار دارد.

صحن‌های حرم به شرح زیر هستند:

• صحن انقلاب: یکی از قدیمی ترین و با شکوه ترین صحن های حرم رضوی که به صحن عتیق یا صحن کهنه نیز یاد میشود و در سال ۸۷۵ هجری قمری ساخته شد و در ضلع شمال روضه منور رضوی قرار دارد.
• صحن آزادی: در ضلع شرقی روضه منوره قرار دارد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.
• صحن جمهوری اسلامی: در ضلع غربی روضه منور رضوی قرار گرفته است.
• صحن جامع رضوی: به عنوان بزرگترین صحن حرم مطهر شناخته شده و با مساحت ۱۱۷۵۸۴ مترمربع، در ضلع جنوبی روضه منوره قرار دارد.
• صحن قدس: در جنوب مسجد گوهرشاد و شمال صحن جامع رضوی واقع شده‌است.
• صحن مسجد گوهرشاد: مسجد گوهرشاد، واقع در جنوب حرم، صحنی به وسعت ۲۸۰۰ مترمربع دارد و زیربنای آن ۹۴۰۰ متر مربع است.
• صحن غدیر: در جنوب غربی مجموعهٔ حرم و شمال غربی صحن جامع رضوی واقع است.
• صحن کوثر: در ضلع جنوب شرقی روضه منوره واقع شده است.
• صحن هدایت: در شمال شرقی روضه منوره واقع شده است.

البته مدیرعامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم رضوی گفته است: ساخت صحن رضوان، در ضلع شمالی حرم رضوی، در آینده نزدیک آغاز می شود. این صحن، در محل سابق باغ رضوان ساخته می‌شود که مساحت آن در مرحله اول، ۱۴ هزار متر مربع است.

- رواق ها

رواق در واقع به فضاهای بسته اطراف حرم گفته می شود که بناهایی با ارتفاعات مختلف دارند. در حال حاضر در حرم مطهر رضوی ۲۷ رواق با کارکرد، تزئینات، وسعت و دسترسی‌های متفاوتی وجود دارد.

در میان ۲۷ رواق حرم امام رضا (ع)، رواق امام خمینی (ره) با وسعت ۹ هزار متر مربع بزرگ‌ترین رواق محسوب می گردد که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف‌سازی آن، از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌ است.

همچنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه و دارالاجابه از رواق‌های بزرگ حرم امام رضا (ع) هستند. رواق دارالمرحمه نیز جزء جدیدترین رواق های حرم امام رضا (ع) محسوب می شود.

- گنبدها

گنبدها شامل گنبد طلا، گنبد گوهرشاد، گنبد الله وردیخان، گنبد پریزاد و گنبد شیخ طبرسی هستند.

گنبد حرم دو پوسته‌ای است. پوستهٔ درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین پوسته است و به‌روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند.

متن دور گنبد و اولین کتیبه گنبد به دستور شاه عباس پس از تعمیر و تکمیل نمای گنبد با هدف اشاره به اهمیت سفر به مشهد و باتوجه به نذر شاه عباس مبنی بر پیروزی بر ازبک‌ها که مشهد را تصرف کردند نوشته شد. در داخل نوار حاشیه نام شاه عباس، علیرضا عباسی خوشنویس کتیبه و کمال الدین محمود یزدی به احتمال زیاد زرگر آستان قدس آمده است.

کتیبه‌های چهارگانه یا ترنج‌ها جریان طلاکاری گنبد را پس از زلزله، روایت می کند که توسط محمدرضا امامی، خوشنویس آن زمان نوشته شده‌ و متن آن توسط حسین خوانساری تنظیم شد.

- مناره ها

پیش از آن‌که مناره‌ها به‌منظور اذان‌گفتن در کنار مساجد ایجاد شود، به‌عنوان برج‌های راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد می‌شده‌ است. با احتساب دو منارهٔ مسجد گوهرشاد جمعاً ۱۲ مناره در بناهای حوزهٔ حرم وجود دارد.

در مجموعهٔ قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینهٔ آن، در شمال صحن انقلاب و بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شده‌اند و ارتفاع‌شان از کف صحن حدود ۴۰٫۵ متر است.

- مقبره‌ها

در حرم مطهر امام رضا مقبره اشخاص مهمی وجود دارد که هر کدام از این مقبره ها، جایگاه ویژه خود را در میان زائرین این حرم مقدس دارند. مقبره این بزرگان به شرح زیر است:

• شیخ بهایی دانشمند، نظریه پرداز و شاعر شهیر قرن دهم (رواق شیخ بهایی)، آرامگاه وی در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی قرار دارد.
• شیخ محمد عباسی عارف مشهدی قرن دهم (نزدیکی ورودی صحن نواب صفوی). بنای اولیه این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بوده‌است که توسط شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس صفوی در سال ۹۵۸ ه‍.ق بنا نهاده‌شد. در ابتدا مدفن ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی، عارف مشهور قرن چهارم هجری بوده‌است، اما به دلیل مدفون بودن شیخ محمدعارف عباسی معروف به پیر پالان‌دوز در این مکان به وی منسوب است؛ پیر پالان‌دوز از عرفاً و پیران سلسلهٔ ذهبیه بود. این مقبره در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار داشت که پس از انقلاب اسلامی ایران به مناسبت توسعه حریم حرم تخریب و مجدد بازسازی گردید. این مکان هم‌اکنون در شمال شرقی حرم واقع شده‌است.
• شیخ طبرسی دانشمند و فقیه شیعی قرن پنجم، (نزدیک حرم در خیابان طبرسی). محل دفن او ابتدا در یکی از گورستان‌های مجاور حرم بوده که پس از احداث میدان پیرامون حرم در سال ۱۳۱۲ و خیابان طبرسی، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعداً در بخشی از آن صحنی به نام رضوان احداث گردیده که در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته‌است.
• شیخ حرعاملی فقیه قرن یازدهمی (شمال شرقی صحن انقلاب). آرامگاه او در شمال شرقی صحن انقلاب واقع شده‌ است.

- نقاره خانه ها

نقاره زنی تنها جنبه تشریفاتی داشته است. هم اکنون نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مى شود. همچنین هنگامى که حادثه ی خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و نیز هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بیمارى شفا یابد و در شب هاى میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبت هاى مذهبى، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه مى روند و بر طبل ها مى کوبند و در شیپورها مى دمند.

اما… در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است، به منظور احترام به آیین سوگوارى ، هیچ نوایى از نقاره خانه به در نمى آید.

براى نقاره زدن در آستانه مقدسه، محل خاصى در نظر گرفته شده و جاى بلندى فراهم آمده است. این بناى زیبا و باشکوه، بر فراز ایوان شرقى صحن عتیق (انقلاب) قرار دارد و از قسمت هاى مختلف حرم، دیده مى شود. بلندى بنا سبب شده است که به هنگام نقاره زدن، آواى آن تا دوردست ها شنیده شود. نقاره‌زنی از پدر به فرزند ذکور با شرط صلاحیت به ارث می‌رسد.

- موزه‌های آستان قدس رضوی

اکنون علاوه بر موزه صحن امام خمینی، موزه‌های آستان قدس رضوی، با ۱۶ گنجینه تخصصی در چهار ساختمان شامل موزهٔ قرآن و نفایس، موزهٔ مرکزی، موزهٔ تخصصی فرش و موزهٔ مردم‌شناسی در ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می‌دهند.

- مسجد بالاسر

صفهٔ شرقی مسجد متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. در گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته، و این مسجد به حرم متصل شد. صفه غربی به طول ۳٫۳ و عرض ۱٫۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده است. صفه شمالی به رواق دارالشُکر مرتبط است. رواق دارالشکر ازسوی دیگر به صحن عتیق راه دارد.

- کتابخانه‌ها

• کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: در این کتابخانه ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتاب‌های خطی، چاپ سنگی و چاپی پیرامون علی بن موسی الرضا وجود دارد که قدمت برخی از آن‌ها به ۱۲ قرن می‌رسد.

• کتابخانه مسجد گوهرشاد: در این کتابخانه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر است.

- سرداب

از گذشته، محل اصلی قبر شریف حدود چند متر پایین تر از ضریح بوده و در اثر ساخت و ساز و خیابان کشی ها و سطح سازی اطراف حرم و ضریح، قبر شریف گود واقع شده بود لذا دور آن را دیوار چیده اند که طبیعتا به صورت اتاقی درآمد و روی آن را از همان قدیم سقف زدند و ضریح را در سطح بالا که هم سطح رواق ها و صحن های فعلی است نصب نمودند که این امر باعث شده که یک سرداب (زیرزمین) شکل گیرد.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد، در جنوب حرم علی بن موسی الرضا (ع)، به دستور گوهرشادبیگم، همسر شاهرخ (از بزرگترین پادشاهان تیموری) ساخته شد. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد، از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری؛ و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی بن موسی الرضا از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مسجدهای ایران به‌شمار می‌رود.

این مسجد از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ و از جنوب به صحن قدس و از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهاءالدین محدود می‌شود. ساختن این بنا ۱۲ سال به طول انجامید.

طراح و معمار مسجد، قوام‌الدین شیرازی بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد، زیر کتیبه بایسنقر آمده‌ است. صحن مسجد تقریباً به‌شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی وجود دارد.

امکانات مرقد مطهر امام رضا (ع)

- پارکینگ حرم امام رضا (ع)

در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد:

• پارکینگ شماره یک در جنوب غربی اماکن متبرکه و غرب صحن جامع واقع شده‌ است و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد. 
• پارکینگ شماره دو (موسوم به پارکینگ کوثر) زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌ است. پارکینگ کوثر در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه در زیرگذر جای دارد. ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژهٔ خادمین حرم است.
• پارکینگ شماره سه زیر صحن هدایت واقع شده‌ است و دسترسی به سطح صحن از این پارکینگ از طریق راه‌پله و آسانسور امکان‌پذیر است. ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.
• پارکینگ شماره چهار کنار سر در شیرازی است. ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.

- کفش‌داری‌ها

در حال حاضر در حرم مطهر امام رضا (ع) ۲۲ کفش‌داری، برای نگه داری کفش های زائرین، در نقاط مختلف و در ابتدای ورودی صحن‌ها و رواق‌های وجود دارند.

- آبخوری‌ها

در تمام نقاط صحن‌ها آبخوری‌هایی برای رفع تشنگی زائرین تعبیه شده است. همچنین در وسط صحن های انقلاب، جمهوری و قدس سقاخانه‌ای با سقف طلایی قرار دارد.

یکی از سقاخانه های معروف حرم امام رضا، سقاخانه صحن انقلاب می باشد که به «سقاخانه اسمال طلا» معروف است و یکی از قدیمی ترین آبخوری حرم مطهر امام رضا (ع) محسوب می گردد. سقاخانه اسمال طلا به دستور نادرشاه افشار و توسط اسماعیل طلایی ساخته شده است و به همین علت به سقاخانه اسمال طلا معروف شده است.

- مراکز پاسخگویی به سوالات دینی و شرعی

تقریبا در تمام صحن‌های حرم امام رضا (ع)، مراکز پاسخگویی به سوالات شرعی و دینی را می توان دید که افراد متخصصی برای پاسخگویی شبهات و سوالات دینی آماده پاسخگویی به زائرین می باشند.

- دارالشفاء امام رضا

این مرکز درمانی سرپایی در بست شیرازی حرم واقع شده‌ است و به‌صورت شبانه‌روزی برای نیازمندان ارائه خدمت می‌کند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریت‌های پزشکی در داخل حرم است که به زائران خدمات ارائه می‌کنند.

- مهمانسراها

مهمانسراهای حرم امام رضا (ع)، محلی برای صرف غذا برای زائرین است که دعوتنامه‌های آن در مکان‌های اسکان زائرین و توسط مسئولین آستان قدس رضوی توزیع می‌شود. روزانه بیش از ۵۰۰۰ زائر در حرم امام رضا (ع) پذیرایی می‌شوند.

- سرویس‌های بهداشتی و وضوخانه

تمام سرویس‌های بهداشتی حرم امام رضا (ع) در ابتدای ورودی‌های باب الجواد، باب الرضا، صحن غدیر و صحن کوثر قرار دارند. از آنجا که هیچ سرویس بهداشتی درون حرم قرار ندارد، به تازگی وضوخانه‌هایی مخصوص بانوان در تمام صحن‌ها تعبیه شده است.

- مراکز فرهنگی حرم

دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به‌ همت عباس واعظ طبسی، در سال ۱۳۶۳ پایه‌گذاری شد. این دانشگاه در بین دانشگاه‌های دارای رشته‌های مشابه در ایران در بین پنج دانشگاه، برتر دانسته شده‌ است. بنیاد پژوهش‌های اسلامی در سال ۱۳۶۳ تأسیس شد و به‌عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی به شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی وابسته است.

- ون های مخصوص جابجای زائرین بین صحن ها

تعدادی ون در حرم امام رضا (ع) تعبیه شده که مخصوص جابجایی افراد کم توان، کهن سالان و بانوان به همراه کودک در میان صحن های حرم رضوی است.

حوادث پیش آمده در مرقد مطهر امام رضا (ع)

حرم علی بن موسی الرضا طی چند سدهٔ اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریب‌های جزئی و کلی شد.

1. در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ ه‍.ق طلاکوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ ه‍.ق بازسازی شدند.
2. در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق زلزلهٔ شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت. شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد. جریان این طلاکاری توسط محمدرضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
3. در سال ۱۳۳۰ قمری روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنهٔ گنبد سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل‌مشاهده است. در سال ۱۳۳۱ قمری نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
4. در خرداد ۱۳۷۳ خورشیدی در روز عاشورا در یک حملهٔ تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند. که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائران، خدمت می‌کنند.

مرقد مطهر امام رضا (ع) کجاست

• مسیر غربی حرم : خیابان شیرازی ـ مبادی ورودی ـ بست شیخ طوسی ، سمت راست: از طریق صحن جمهوری اسلامی ، سمت مقابل: از طریق صحن انقلاب اسلامی
• مسیر شمالی حرم : خیابان طبرسی ـ مبادی ورودی ـ بست شیخ طبرسی، از طریق صحن انقلاب
• مسیر شرقی حرم : از خیابان نواب صفوی ـ مبادی ورودی ـ بست شیخ حرعاملی، سمت مقابل: از طریق صحن انقلاب اسلامی، سمت چپ: از طریق صحن آزادی
• مسیر جنوبی حرم : خیابان‌‌های امام رضا و شهید اندرزگو، از طریق صحن جامع رضوی