میدان مشق

• 1398/02/20
• 0 کامنت
• 3236 تعداد بازدید

میدان مشق یا باغ ملی، یک محوطه تاریخی مربوط به دوره قاجار است که از فضای بین آن برای سالهای طولانی به عنوان زمین رژه ارتش بزرگ استفاده می‌کرده‌اند.

زمانی در وسط ميدان مشق، توپ بزرگی قرار داشت كه هر روز، ساعت دوازده، آن را شليك می كردند و در ايام ماه رمضان، توپ افطار و سحر هم از این ميدان شليك می شد. ميدان مشق در دوران پهلوی اول نيز بارها شاهد جشن و مراسم آتش بازی، به مناسبت های مختلف بوده است.

ساختمان‌های کنونی اداره پست ایران (موزه ارتباطات)، شهربانی کل کشور (ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه کنونی)، موزه ملی ایران (موزه ایران باستان)، کتابخانه و موزه ملی ملک، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور، و بنای نخستین شرکت ملی نفت (ساختمان کنونی شماره ۳ وزارت امور خارجه) در این میدان جای داشتند.

ساختمان‌های تاریخی دیگری نیز همچون موزه جواهرات ملی ایران، کاخ دادگستری تهران و ساختمان هنرستان دختران (مدرسه کودکان بی‌سرپرست) در نزدیکی این میدان جای دارند. همچنین این میدان نزدیک به مجموعه ساختمان‌های بانک ملی ایران در خیابان فردوسی و میدان توپخانه و ساختمان‌های تاریخی پیرامون آن بوده است.

تاریخچه میدان مشق

میدان مشق در زمان فتحعلیشاه قاجار بنیاد نهاده شد و در دوره ناصرالدین شاه، تجدید و توسعه یافت. به اهتمام محمد حسن خان سپهسالار، میدان مشق به شکل مربع در آمد و دیوارهایی مشتمل بر طاق نماهای آجری، گرداگرد آن ایجاد و دارای دروازه ای با یک درب دولنگه و دو طاق نمای مسدود که به صورت پخی بود، گردید. از لحاظ مکانی سر در زمان ناصری، با توجه به شواهد و قراین و بررسی طرح ها و نقشه های قدیمی تهران قدیم، در محدوده ای بین کوچه پست و بانک سپه، در خیابان امام خمینی قرار داشته است.

در سال های بعد، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی سردر ناصری احداث گردید که مرکز قزاقخانه دولتی بود و توسط مستشاران نظامی اروپایی و روسی اداره می شد. این عمارت در حال حاضر قدیمی ترین بنای موجود در میدان مشق است.

پس از دوره قاجاريه و با شروع سلسله پهلوی كه توسعه شهری با جايگزينی الگوهای شهرسازی غربی همراه بود، نظم محله ای شهر سنتی به هم ريخت و شكلهای جديد فضايی و كالبدی بوجود آمد. در اين سالها برای اولين بار بعد از انقلاب مشروطه، دولت قدرت خود را تثبيت می كند و با گسترش نهادهای دولتی و مؤسسات اجتماعی و اقتصادی جديد، زمينه دگرگونی ساختار جامعه دوره فئودال يا پيش سرمايه داری ايران را فراهم می آورد. از طرفی تغيير مقر حكومت از كاخ گلستان به كاخ مرمر عملاً اهميت سابق ارگ را كاهش داد و متعاقب اين تحولات تغييراتی نيز در محوطه ميدان مشق ايجاد شد. رضاخان پادگان ها را به خارج تهران منتقل كرد. از جمله ميدان مشق را خالی كرد و برآن شد كه در آن تأسيسات اداری بنا كند.

سردر باغ ملی بعد از تخریب سر در ناصری، ساخته شد. میدان مشق در سال های نخست سلسله پهلوی اول به باغ ملی تبدیل گردید. با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و در محوطه آن، ساختمان‌هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد.

با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و با احداث دو ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس و اداره پست بلدیه در همان سال‌ها، دو پست نگهبانی واقع در قسمت غربی و شرقی سردر تخریب می‌شود و منظره زیبا و منفرد بنای سردر تا حدودی تحت‌تأثیر دو بنای مجاور خود قرار می‌گیرد. همچنی بعدها در محوطه آن، ساختمان‌هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه ایران، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد. اما نام این باغ بر سر دروازه میدان مشق پابرجا ماند و سردر باغ ملی در جایگاه نمادی از معماری آن دوره در یادها باقی ماند.

کتاب هایی مانند طهران قدیم، نوشته جعفر شهری، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، نوشته ناصر تکمیل همایون و تاریخ تهران، نوشته بهمن شعبانزاده از جمله کتاب هایی هستند که در آنها درباره پیشینه میدان مشق و رخدادهای آن نوشته شده است.

رویدادهای مهم میدان مشق

نمایش‌های دوچرخه‌سواری و موتورسواری و همچنین نمایش پرواز بالن و نیز فرود نخستین هواپیما در دوران جنگ جهانی اول، برای نخستین بار در این میدان انجام شد.

از مهمترین وقایع تاریخی در این میدان به دار آویختن میرزا رضا عقدایی‌، معروف به میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه است و همچنین نقل است که شیخ فضل‌الله نوری نیز در همین میدان (یا در میدان اعدام و به گفته و روایت دیگر در میدان توپخانه سابق) به دار آویخته شد.

معماری و ویژگیهای بناهای میدان مشق

ساختمان‌ها و بناهای این میدان به مانند بیشتر ساختمان‌های هم‌دوره خود از سبک ویژه‌ای پیروی می‌کردند. این سبک در معماری ایران که آمیزه‌ای از معماری دوران‌های گوناگون تاریخی ایران و سبک‌های اروپایی است، در هر بنایی به شیوه‌ای بکار گرفته شده است.

قدیمی‌ترین ساختمان این مجموعه عمارت قزاقخانه است که در سال ۱۲۸۰ هجری قمری و در زمان ناصرالدین شاه پی ریزی شده و جدیدترین آن کتابخانه و موزه ملی ملک است که بنای آن برگرفته از معماری سنتی ایران بوده و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی ساخته شده است.

بنای سردر باغ ملی، آمیزه‌ای از سبک‌های ایرانی و اروپایی است که به ویژه در کاشی‌کاری و کلاه‌فرنگی اعمال شده و بر پایه معماری روز خود الگوبرداری شده است. این بنا دارای دو نمای مختلف بیرونی و درونی است. نمای بیرونی از هشت ستون آجری به صورت جفت تشکیل شده است. پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کم‌تر از ۲۷ متر است. این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی واقع در سمت شرق و قسمت غربی بنا، بیش‌تر هم بوده است که بعدها اتاق غربی بخشی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران واگذار شد و پس از چندی هم تخریب شد. ستون‌های نمای درونی متفاوت از نمای بیرونی است.

از طرح‌های نمای درونی می‌توان صحنه تسخیر تهران در کودتای ۱۲۹۹ و دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین) را نام برد. سردر باغ ملی گذشته از نقاره‌زنی، دیده‌بانی و دروازه تردد نظامی، در واقع در جایگاه یادبود فتح تهران در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ خ. توسط رضاخان بود که در کاشی‌کاری بدنه سردر آشکارا دیده می‌شود.

در هر ساختمان این میدان شیوه‌ای ویژه اجرا شده است. در ساختمان موزه ایران باستان (۱۳۱۶–۱۳۱۲ خورشیدی) با الگو از تاق کسری و ایوان مداین از سبک معماری ساسانی بهره گرفته شده، در بنای کاخ شهربانی ۱۳۱۴–۱۳۱۱ خ. به سبک معماری هخامنشی، بنای کاخ وزارت امور خارجه (۱۳۱۶–۱۳۱۲)، به سبک هخامنشی و به تقلید از کعبه زرتشت در نقش رستم و ساختمان ثبت اسناد و املاک (۱۳۱۴–۱۳۱۳)، با آمیزه‌ای از سبک معماری هخامنشی، ساسانی، اسلامی و اروپایی انجام شده که به روشنی قابل تشخیص است. بهره‌گیری از سبک‌های معماری ایران باستان با سازه و کارکرد امروزی از ویژگی‌های آشکار آن دوره به شمار می‌رود.

ساختمان‌های تاریخی میدان مشق

خیابان و پیاده‌راه میانی این میدان با نام خیابان ملل متحد، از پهناورترین پیاده‌راه‌های ایران است.

در درون این میدان ساختمان‌ها، بناها و کاخ‌های گوناگونی جای گرفته است که از میان آنها می‌توان موارد زیر را برشمرد:

- سردر باغ ملی

پس از نوسازی میدان در زمان ناصرالدین‌شاه، دروازه‌ای برای میدان ساخته شد که گاه شاه از بالای آن تمرین نظامیان را نظاره می‌کرد. در زمان وزیر جنگی رضاخان، آن سردر را خراب کردند و در شرق آن سردر دیگری شبیه به آن ساختند که امروز پابرجاست.

-کاخ شهربانی (ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه)

کاخ شهربانی ساختمانی است که در سال ۱۳۱۵ در میدان مشق (باغ ملی)، در مرکز شهر تهران برای اداره شهربانی تهران ساخته شد. وزارت امور خارجه ایران در سال ۱۳۸۱، کاخ شهربانی را از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی خریداری نمود و پس از بازسازی آن در دهه گذشته، این ساختمان را با نام ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه مورد بهره‌برداری اداری خود قرار داد.

معمار این کاخ قلیچ باقلیان و طراح آن معمار برجسته ارمنی گابریل گورکیان است.

- موزه ملی ایران

موزه ملی ایران، مجموعه‌ای از گنجینهٔ آثار تاریخی و پیش از تاریخی ایران است که شامل دو ساختمان مجزا به نام‌های موزهٔ ایران باستان با تاریخ گشایش ۱۳۱۶ و موزهٔ باستان‌شناسی و هنر دوران اسلامی ایران با تاریخ گشایش ۱۳۷۵ است.

- کتابخانه و موزه ملی ملک

کتابخانه و موزه ملک، از مراکز مهم علمی-فرهنگی وابسته به آستان قدس رضوی است. این مرکز به وسیله متخصصین آستان قدس ایجاد گردیده است. موسس و واقف موزه، مرحوم حاج حسین آقا ملک است که عمارت اولیه آن، خانه شخصی وی بوده که در بازار بین الحرمین قرار داشت و در سال ۱۳۱۶ به موزه تبدیل شد. موزه جدید ملک دز محوطه باغ ملی برپا گردیده است.

- مجموعه قزاقخانه

ساختمان قزاقخانه نخستین ساختمان در مجموعه میدان مشق است. عمارت قزاقخانه از دو بخش قاجار و پهلوی تشکیل شده است. دوره قاجاری، چند مرحله تغییر و تحول را شامل شده و آخرین مرحله آن ساختمان قطعی است که در سال ۱۳۱۱ هجری قمری (۱۲۷۱ شمسی) و در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار شکل گرفته است. بخش پهلوی ساختمان، شامل توسعه ساختمان قاجاری در امتدادهای شرقی، غربی و شمالی بنای قدیمی است که در اطراف یک حیاط مرکزی و همساز با آن چیده شده اند. دو ساختمان مجزا از هم نیز در داخل حیاط مرکزی استقرار یافته است.              

 در سال ۱۳۸۰، خرید بخش عمده ای از عمارت قزاقخانه توسط دانشگاه هنر انجام شد.

- موزه عبرت ایران

در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی به دستور رضا خان، بنای ساختمانی به منظور نگهداری زندانیان عادی با نام توقیف خانه، با طراحی و نظارت آلمان ها آغاز شد و در سال ۱۳۱۶ این بنا آماده بهره برداری شد. این ساختمان از ابتدای ساخت، دارای چندین لایه حفاظتی بود كه عملا فرار را برای زندانیان غیر ممكن می ساخت و تا پایان نیز هیچ موردی از فرار از این زندان گزارش نشد.

در سال ۱۳۳۶ کمیته مشترک ضد خرابکاری، مرکب از نیروهای ساواک، شهربانی، ژاندارمری و ارتش بسته شد و توقیف خانه به این کمیته اختصاص داده شد.

موزه عبرت که اینک در محل همان زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری دایر شده، با مساحتی حدود ۶ هزار مترمربع، در سه طبقه بنا شده است. ابزار و آلات شکنجه های گوناگون در موزه به نمایش گذاشته شده است.

- موزه سکه بانک سپه

این موزه در سال ۱۳۴۲، توسط تیمسار آق اولی، مدیر عامل وقت بانک سپه و با هدف حفظ میراث فرهنگی کشور تاسیس شد. در نیمه دوم سال ۱۳۹۳، مرمت ساختمان موزه آغاز و در سال ۱۳۹۵، این مکان مجددا آماده خدمت رسانی شد.

این موزه یکی از غنی ترین و ارزشمندترین موزه های سکه خاورمیانه به شمار می رود، که سیر تحول تاریخی سکه در ایران را به خوبی نمایش می دهد. در موزه سکه علاوه بر سکه های داخلی، مسکوکاتی از دیگر نقاط جهان نیز موجود است.

- موزه ارتباطات و مخابرات ایران

این موزه با هدف معرفی سیر تحول ارتباطات کشور، در سال ۱۳۷۸، افتتاح شد. ساختمان موزه در محدوده میدان مشق قرار دارد و در سال ۱۳۰۷ و در زمان وزارت قاسم صوراسرافیل بنا شد. این بنا در آن دوران، پست خانه مرکزی تهران بود.

- موزه علوم و فناوری ایران

این موزه زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می‌کند. مأموریت اصلی این مؤسسه پژوهشی بازسازی و معرفی دستاوردهای علمی ایران در دوران پیش و پس از اسلام و نیز نمایش اصول و تئوری‌های دانش و فناوری‌های روز دنیا است. این موزه در محل پیشین کتابخانه ملی قرار دارد.

- باشگاه افسران (ساختمان شماره ۷ وزارت امور خارجه)

بنایی مربوط به دوران رضاشاه است که در شمال میدان مشق تهران، کنار عمارت قزاقخانه جای گرفته است. پس از انقلاب این ساختمان به وزارت امور خارجه ایران واگذار شد و با نام ساختمان شماره ۷ وزارت خارجه مورد بهره‌برداری اداری قرار گرفت.

- ساختمان شماره دو سازمان ثبت اسناد و املاک ایران

- ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس پیشین (ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه)

- بوستان معلم

این بوستان روبروی موزه ملی، در منطقه میدان مشق قرار دارد.

طرح بزرگترین مجموعه موزه آسیا

در سال‌های آغازین دهه هشتاد طرحی در دولت تصویب شد که با گسترش موزه ملی ایران در گستره‌ای ۲۸ هکتاری، این منطقه به بزرگترین موزه آسیا و یکی از پنج موزه بزرگ جهان تبدیل شود. بر پایه این طرح، افزون بر نمایش آثار تاریخی و فرهنگی در ساختمان‌های میدان مشق، این میدان می‌تواند خود، موزه معماری ایران در دوره گذار از دوره سنتی معماری به دوران مدرن آن باشد. فضای نمایشی این مجموعه بیش از ۴۱ هزار متر مربع برآورد می‌شود که دربرگیرنده فضای موزه‌ها، اداری، خدماتی و پشتیبانی خواهد بود. با پیاده‌سازی این طرح، مجموعه میدان مشق در کنار موزه‌های بزرگی چون موزه بریتانیا، موزه لوور، موزه آرمیتاژ و موزه متروپولیتن نیویورک جای خواهد گرفت.

بیش از شصت درصد از فضای این میدان، در اختیار نهادها و سازمان‌های دولتی است و سازمان میراث فرهنگی در نظر دارد ساختمان‌های خصوصی را نیز خریداری کند. در سال ۱۳۹۰ معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعلام کرد که فاز نخست طرح ساماندهی میدان مشق آغاز شده و در توافقی با وزارت خارجه یک طبقه از ساختمان این وزارتخانه به بهره‌برداری موزه‌ای رسیده است.

میدان مشق کجاست

میدان مشق در محدوده بین خیابان امام خمینی و سی تیر، در شهر تهران واقع شده است. باغ ملی از شمال به خیابان سرهنگ سخایی (سوم اسفند سابق‌)، از شرق به خیابان فردوسی (علاء الدوله سابق‌)، و از غرب به خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق‌) ختم می‌شود.