چغازنبیل

• 1398/05/19
• 0 کامنت
• 2803 تعداد بازدید

چغازنبیل نام تاریخی نیایشگاهی باستانی است که به ایلامی، زیگورات دوراونتاش نامیده می شود. این نیایشگاه در زمان ایلامی ها و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده‌ که بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتاش است. دوراونتاش به معنی قلعه اونتاش بوده و اونتاش نپیریشا، پادشاهی است که در قرن ۱۳ قبل از میلاد، در ایلام باستان به حکومت رسید.
این سازه در سال ۱۹۷۹ میلادی اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌ المللی، برای آن ارزش استثنایی و جهانی قائل است. خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.

چغازنبیل در حمله سپاه آشور بانیپال، در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام، به همراه تمدن ایلامی ویران گردید.

وجه تسمیه چغازنبیل

چغازنبیل واژه ای محلی و مرکب از دو واژه "چغا" (در زبان لری به معنی تپه های غیر طبیعی) و "زنبیل" (به معنی سبد) است که اشاره ای به مکان تپه دارد که آن را به زنبیل واژگون تشبیه می کردند. در واقع چغازنبیل واژه ای محلی بوده و نام باستانی این بنا به شمار نمی آید.
دوراونتاش نیز  از ترکیب دو واژهٔ Dūr ایلامی به معنای مکان و منزلگاه و اونتاش نام پادشاه ایلامی سازندهٔ این بنا گرفته شده است.

کشف چغازنبیل

در سال ۱۸۹۰ میلادی، زمین‌ شناس سرشناس ژاک دو مورگان، گزارش می‌دهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌ گذاری شد.

این بنا در سال ۱۹۳۳، هنگامی که شرکت نفت ایران و انگلیس در حوالی رود دز به حفاری های نفتی مشغول بود، توسط براون (یکی از کارمندان نیوزلندی شرکت) كشف و توسط هیات گیرشمن در سالهای ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۲ به طور كامل از زیر خاك بیرون آمد.

براون متوجه مجموعه عظیمی شبیه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود. وی از آن مجموعه که در زیر خاک مدفون بود آجری کتیبه دار پیدا کرد و آن آجر را نزد یک گروه باستان شناس که در همان زمان در فاصله ۳۵ کیلومتری در شوش، به کاوش های باستان شناسی مشغول بودند برد.

گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید، اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها، آسیب‌ های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقی مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده‌ است.

کاربری چغازنبیل

در بین النهرین، اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می کند. بنابریان در مرکز شهر برای خدایان معبد می ساختند تا در آن زندگی کنند. چغازنبیل به عنوان پایتخت مذهبی و سیاسی ایلامی ها، در نزدیکی رود دز ساخته شد.

نیایشگاه چغازنبیل توسط اونتاش و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شوش (شهر باستانی)، ساخته شده‌ است.

بخش های مختلف و ویژگیهای چغازنبیل

شهر دوراونتاش محوطه ای به طول و عرض حدود ۱۰۰۰× ۱۳۰۰ متر را در بر می‌گیرد و از سه حصار تو در توی خشتی تشکیل شده که به ترتیب: معبد اصلی (زیگورات) در مرکز حصار اول، کاخها و معابد کوچک در حصار دوم، آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی و کاخ‌های سلطنتی و تصفیه خانه آب در حصار سوم، قرار دارند. دروازه اصلی شهر بر روی حصار بزرگ در ضلع شرقی قرار دارد.

یکی از ویژگیهای زیگورات چغازنبیل، استفاده از آجرنوشته هایی است که بخش مهمی از اسرار این بنا را فاش کرده اند. تعداد این آجرها بسیار زیاد است و ۵ یا ۶ تیپ مختلف را در برمی گیرند که بر مبنای نوشته و خطوط، از هم متمایز می شوند. در ساخت این بنا از هزاران آجر و میلیون ها خشت استفاده شده که حدود ۵۰۰۰ آجر آن نوشته دارد که بیشتر آن ها متن های واحدی دارند.

زیگورات در اصل ۵ طبقه بوده که هم‌اکنون تقریباً دو طبقه از آن باقی مانده‌ است. اضلاع زیگورات چغازنبیل ۱۰۵× ۱۰۵ متر می‌باشد و ارتفاع آن از سطح زمین، حدود ۵۳ متر بوده که در حال حاضر ۲۵ متر از آن باقی مانده‌ است.

برخلاف احداث زیگورات‌های بین‌النهرینی که طبقات آنها بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند، تمامی طبقات پنجگانه زیگورات چغازنبیل، به موازات یکدیگر و از سطح زمین احداث شده‌اند.

به جز طبقات اول و پنجم که توخالی بوده و دارای الحاقاتی به شکل اتاق، بوده‌اند، بقیه طبقات توپر بوده که با خشت پر شده‌اند. بافت داخلی دیوارها از خشت و نمای بیرونی با آجر ساخته شده‌ است. برخی از آجرهای بکار رفته در زیگورات، لعاب دار بوده و برخی دیگر دارای تزئیناتی به شکل گل میخ می‌باشند که در نوع خود از قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان به‌شمار می‌روند. دور تا دور زیگورات، آجرهایی به خط میخی ایلامی به چشم می‌خورد که خطوط نوشته شده، نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن را نشان می‌دهد.

در جبهه‌های شمال غربی و جنوب غربی، دو سکوی مدور دیده می‌شود که نظرات مختلفی از جمله سکوی قربانگاه، محل نصب مجسمه، ساعت خورشیدی، محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، دربارهٔ وجود آنها ابراز شده‌ است.

آبرسانی به چغازنبیل یكی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیكی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینكه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین تری از سطح دشت است (در برخی مكانها ۶۰ متر پایین تر) امكان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی، دستور به ساخت كانالی می دهد تا آب رود كرخه را كه هم سطح زمین چغازنبیل بوده‌، به این مکان برسانند. این آب پس از اینكه از هفت تپه عبور می كند به چغازنبیل می رسد ولی به دلیل اینكه آب كرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و كوچكی می ریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، آب را تصفیه كرده و گل آنرا جدا می كردند. شاید این یكی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب ایران باشد.

تصفیه‌خانه آب چغازنبیل، واقع در جبهه غربی معبد اصلی قرار دارد. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و از این بابت قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود. رومن گیرشمن، حفار چغازنبیل، اعتقاد دارد که آب مورد مصرف تصفیه خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می‌شده‌ است.

در تمام طول بنا آبراههایی دیده می شود، شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای خوزستان است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی از سنگفرش ها آثار جای پای بچه دیده می شود که دلیل آن تا كنون مشخص نشده است. در شمال غربی بنا پناهگاه های كوچكی دیده می شوند كه مربوط به خدای ایلامی، ایشنیكراب است. درون محوطه یك ساعت خورشیدی بزرگ نیز ساخته شده بود.

ملاط به کار رفته در سازه ها، گل و قیر معدنی و گچ بوده و از سنگ برای اتصال درها به دیوارها، پاشنه درها و جاکلونی برای قفل کردن درها و گاه برای فرسایش آبی و نیز به عنوان روکار آجرها استفاده شده است.

عبادتگاه‌های دیگری برای خدایان و الهه‌های ایلام در چغازنبیل ساخته شده بود که عبارتند از:

• «نوسکو» Nusku (خدای آتش)
• «پی نیکیر» Pinikir (مادربزرگ خدایان)
• «اَدَد» Adad (خدای هوا)
• «نین الی» Nin - Ali (همسر خدای هوا)
• «شیموت» Shimut (خدای ایلام)
• «منزت» Manzat (همسر خدای ایلام)
• «نپراتپ» Nepratep (الهه‌های روزی دهنده)
• «روهوراتیر» Ruhuratir (خدای انزان)
• «هیشمتیک» Hishmitik (همسر خدای انزان)
• «گال» Gal (خدای بزرگ ایلام)
•  «ایشنی کاراب» Ishni - karab (الهه سوگند) و دو معبد ناشناخته دیگر، واقع در کنار دروازه‌های غربی و جنوب شرقی حصار دوم.

کتیبه چغازنبیل

در چغازنبیل کتیبه‌ای با متن زیر پیدا شد:
من اونتاش گال: آجرهای طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.

چغازنبیل کجاست

چغازنبیل، در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و  ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر، در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه، در استان خوزستان واقع شده‌ است. دسترسی به این اثر باستانی از جاده‌ای انحرافی در جاده شوش به اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است.