طاق بستان

طاق بستان، مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نبشته‌های دوره‌ ساسانی است که در شمال‌غربی شهر کرمانشاه، در غرب ایران واقع شده است. این مجموعه، در کنار چشمه آبی که از زیر کوه سنگی عظیمی بیرون می آید و از برکت آن دریاچه کوچک زیبایی به وجود آمده، قرار دارد.

چند صحنهٔ تاریخی، از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و هم‌چنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار و ... در آن حک شده است.

پلکانی نیمه خراب ـ که بین دو طاق قرار دارد ـ در گذشته به جایگاهی که بالای طاق بزرگ بوه و کنگره‌های آن هنوز باقی است، منتهی می‌شده است.

وجه تسمیه طاق بستان

طاق بستان، در زبان کردی تاق وه سان گفته می‌شود. «تاق» همان طاق، «وه» به معنی از و «سان» به معنی سنگ می‌باشد و به این ترتیب «تاق وه سان» به معنی طاقی از سنگ می‌باشد.

تاریخچه ساخت طاق بستان

این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده است.

شاهان ساسانی نخست، نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق بستان را انتخاب کردند که در بین راه جاده‌ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پر‌آب بود.

وضع طبیعی این منطقه پیش از زمان ساسانی همانند امروز نبود، بلکه در اطراف آن بیشه های انبوه و نیزارهای فراوان وجود داشت که از این لحاظ، برای شکار گراز و پرندگان آبی و صید ماهی مناسب بوده است که همین دلیلی برای انتخاب این محل برای تفرج و شکارگاه سلطنتی بود که با اندک دقتی می توان شباهتی بین نقوش و وضع محل، پیدا کرد و به طور یقین می توان گفت که مجالس شکار طاق بستان کاملا جنبه محلی داشته و مربوط به همان منطقه است.

نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم

این نقش برجسته، نخستین نقش برجستهٔ طاق بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در این صحنه، اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی، به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد.

 پیکر دشمن مغلوب ساسانی، در زیر پای اهورامزدا و شاپور دوم دیده می شود. نظرات متفاوت راجع به هویت شخص مغلوب وجود دارد اما اکثریت محققین او را ژولیان، امپراطور روم، كه در سال ۳۶۲ م به دست اردشير دوم كشته شده، می دانند.

طاق کوچک طاق بستان

این طاق، دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. طاق کوچک، مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد. شاپور دوم تاجی کنگره دار مزین به گوی بزرگ و گوشواره و گردنبند در گردن دارد.

در کنار نقوش مزبور بر روی سنگ، کتیبه هایی به خط و زبان پهلوی، حک شده که یکی مربوط به شاهپور دوم و دیگری مربوط به شاهپور سوم است.

کتیبه شاهپور دوم در ۹ سطر و به شرح زیر است:

این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،
فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوۀ خدایگان هرمز شاهنشاه

کتیبهٔ شاپور سوم دارای ۱۳ سطر و به شرح زیر است:

این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد.
فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوۀ خدایگان نره شاه شاهان

طاق بزرگ طاق بستان

طاق بزرگ، سنگ نگاره تاج گذاری خسرو پرویز است. خسروپرویز بنیان گذار این طاق، در نظر داشت مجموعه ای از طاقنماهای سه ایوانی در این محل ایجاد کند که طاق بزرگ در وسط و دو طاق کوچک در طرفین قرار گیرد، ولی ساخت طاق کوچک سمت چپ، به علت نامعلومی انجام نشد.

دیوار انتهای طاق بزرگ دو بخش دارد. در بخش بالایی، صحنه تاج گذاری پادشاه ساسانی را می توان دید. پادشاه در وسط بر روی سكويی ايستاده و دست چپ را بر روی قبضه شمشير گذاشته و دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز كرده و در سمت راست او، پيكره اهورا مزدا دیده می شود. اهورامزدا دست چپ را بر روی سينه گذاشته و با دست راست، حلقه روبان داری را به شاه اهداء می كند و در سمت چپ شاه، آناهیتا (فرشته ی آب ها و نمود خرمی و سرسبزی) ایستاده که در دست چپش سبوی آب و با دست راست حلقه ربان داری را به شاه ساسانی می بخشد.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز، سواری زره‌پوش، سوار بر اسب قرار دارد.

جبهه طاق بزرگ تماما حجاری شده و در طرفین آن دو درخت زندگی نقش بسته است. در گوشه های بالای طاق، دو فرشته بالدار و در وسط شکل قرص ماه، در وسط دو نوار چین دار، دیده می شود. گرداگرد طاق را گل‌های لاله و برگ‌های آرایشی زیبائی پوشانده است.

در دو طرف بدنه این طاق، دو مجلس شکار، مشخص است.

- مجلس شکار گراز : مجلس شکار سمت چپ، مجلسی از شکار گراز را در یک مرداب با نیزارهای فراوان نشان می دهد که در آن مرغان و ماهیان فراوانی نیز وجود دارد. در وسط صحنه، تصویر شاه بزرگتر قرار دارد که در حل تیراندازی است و زنی در سمت چپ وی به او پیکان می دهد و زنی دیگر در سمت راست وی مشغول نواختن چنگ است.

سمت چپ این حجاری، پنج ردیف فیل نقش بسته که هر کدام دوسوار داشته و گرازهای شکار شده را حمل می کنند. در بالای آن، یک قایق پارویی وجود دارد که زنان سوار بر آنند. قایق هایی که در وسط مجلس شکار قرار دارند همگی حامل زنانند. قسمت جالب این نقش برجسته آنست که به کمک تکرار و قرار گرفتن در سطحی پائین‌تر، تصاویر متوالی نمایش داده شده اند.

- مجلس شکار گوزن : مجلس شکار سمت راست، شکار گوزن را نشان می دهد. در قسمت وسط این نقش، شکارگاه به وسیله یک دیوار مستطیل شکل محصور شده است. این نقش برجسته، شاه را سه مرتبه نمایش داده، بدین صورت که در بالا شاه ایستاده و در حال نظاره بر شکارگاه است، در وسط نقش، به حالت تاخت در حال پرتاب تیر به‌سوی گوزن‌ها می‌باشد و در پایین دیده می شود که چگونه گوزنی را که روبانی به گردن دارد، به بیرون حضار هدایت می‌نماید.

در پشت سر شاه، در بالای نقش برجسته، زنانی صف کشیده اند که بعضی مشغول نواختن آلات موسیقی هستند.

در این نقش برجسته، حالت های مختلف شکار در یک صحنه نمایش داده شده است. در طرف چپ، تعدادی شتر مشغول حمل گوزن های شکار شده هستند. 

نقش برجستهٔ محمد علی میرزا در طاق بستان

در بالا و دیواره کناری سمت چپ طاق بزرگ، دستکاری‌هایی در زمان قاجار صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده‌ است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته از خود، زیر این طاق، یادگاری بگذارد.

این حجاری، تصویری از محمد علی ميرزا شاه، نشسته بر تخت با تاجی کنگره دار شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه، همراه با كتيبه ای به خط نستعليق را نشان می‌دهد. در سمت چپ سنگ نگاره، كتيبه ای به خط نستعليق نوشته شده است. اين كتيبه به صورت وقف نامه ای است كه مضمون آن حاكی از نحوه درآمد سه دانگ از مزارع كبود خانی بوده كه بايستی جهت عزاداری برای امام حسين (ع) در ماه عاشورا و و ساير عزا هزينه می شد.

تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته است:

"بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده است"

عمارت مسعودیه طاق بستان

تا سال ۱۳۴۲، بنایی مربوط به دوران قاجار، در اطراف طاق بستان وجود داشت که به عمارت مسعودیه معروف بود که توسط امام قلی میرزا عمادالدوله ساخته شده بود که به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.

موزه سنگ طاق‌بستان

موزه‌ای در محوطه تاریخی طاق بستان، وجود دارد که در حدود ۴۵ اثر سنگی مربوط به دوره‌های اسلامی و ساسانیان در آن نگهداری می‌شود. همچنین این موزه شامل ۱۴ سرستون مربوط به دوران ساسانیان است که برای ساخت کاخی تدارک دیده شده ولی هیچگاه مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. 

همچنین تابوت دوره ساسانی و در بخش‌هایی از موزه، کوزه‌هایی مربوط به همین دوران قرار دارد که در محیط باز موزه نگهداری می‌شوند. قسمت دیگری از موزه نیز بقایای کاخی مربوط به دوران قاجار و در حدود ۱۲۸۰ تا ۱۲۹۰ هجری شمسی در شهر قصرشیرین وجود دارد که در جنگ ایران و عراق نابود شده و آثار این قسمت از موزه به صورت باز هستند.

-تندیس خسرو پرویز

تندیس خسرو پرویز یا نیم‌تنه خسروپرویز، نام تندیسی منسوب به خسروپرویز است که امروزه در موزه سنگ طاق بستان، نگهداری می‌شود که به گفتهٔ علی اکبر دهخدا در قرن دهم میلادی، معربن المهلهل این مجسمه را در طاق بستان دیده و بعد از آن مجسمه به داخل دریاچهٔ طاق بستان افتاده و در قرن نوزدهم آن را از آب بیرون می کشند و در بالای سد نصب می‌کنند. این مجسمه بر اثر عوامل طبیعی و انسانی دچار خسارت زیادی شده‌است.

طاق بستان کجاست

محوطه تاریخی طاق بستان، در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه، در انتهای بلوار شهید شیرودی (بلوار طاق بستان)، میدان طاق بستان، در استان کرمانشاه واقع شده است.